کسی جسد این مرد بخت برگشته را گردن نمی گیرد - وبلاگ سایه

به گزارش وبلاگ سایه، درست همان سالی که ابراهیم گلستان فیلم خشت و آینه را ساخت، فرخ غفاری هم به ساخت شب قوزی دست زد تا این فیلم ها، ضدجریان فیلمفارسی که ملودرام های آبکی و سطحی ای را به نمایش می گذاشت، استاندارد فیلمسازی در ایران را ارتقا دهند و سینمای قصه گوی جدی تری را به مخاطب معرفی نمایند. غفاری البته با دشواری های زیادی توانست شب قوزی را بسازد. فرخ غفاری که با فقر و قرض کردنِ پول اندکی از مادرش این فیلم را ساخت، درواقع نسخه ایرانیزه شده یکی از داستان های هزار و یک شب را به تصویر می کشد.

داستان فیلم شب قوزی، درباره فردی به نام قوزی در یک گروه شادمانی است که پس از اجرای یکی از برنامه هایش هنگام غذاخوردن خفه می شود. اعضای گروه از ترس، جسد او را به خانه ای می برند که موجب دردسرهایی در آنجا شده و ازآن پس این جسد، دست به دست کسانی می شود که هریک به نحوی در ماجرایی گناهکار بوده و هرکدام سعی نموده به شیوه ای از شر این جسد خلاص شوند، تا اینکه انتها پلیس، جسد را کشف نموده و خاطیان را دستگیر می نماید.

در ادامه با نقد و آنالیز این فیلم از روزنامه هم میهن همراه ما باشید.

فیلم واجد لحنی طنازانه است که می توان آن را شکلی از کمدی انتقادی دانست که شرایط تاریخ زمانه خود و اقشار گوناگون اجتماعی از طبقه فرادست تا فردوست را در پس خود بازنمایی می نماید. ازجمله نقدی که بر نوکیسگی طبقه مرفه و تازه به دوران رسیدگی آنها ارائه می دهد. یا مردسالاری را در طبقه فرودست ازطریق داستان پدری که دخترش را به ازدواج با مردی مسن که دوست ندارد، مجبور می نماید و دختر دست به خودکشی می زند. از این حیث می توان شب قوزی را از منظر جامعه شناسی سینما، فیلمی مرجع و قابل تأمل دانست که فراتر از قراردادهای مرسوم فیلمفارسی، هم یک فیلم اجتماعی خوب می سازد، هم نقداجتماعی خوبی از زمانه خود، از ایران دهه40 به تصویر می کشد.

شب قوزی در لایه سطحی قصه خود مبتنی بر ساختار ژانر پلیسی-جنایی صورت بندی شده و سویه ماجراجویانه و معمایی دارد، اما در لایه درونی خود به خوانش روانکاوانه و جامعه شناختی، واکنش مردم نسبت به یک جسدمرده را دستمایه ای برای روایتی نقادانه از قصه می نماید. ازجمله خلق وخوی ناپسند آدم هایی که انگار به مفت خوری، هرزه گردی، روابط معیوب و سلطه گرانه عادت نموده اند و زیستی انگلی یا فرصت طلبانه را تجربه می نمایند. گویی میان آنها و آن جسد و مرده، تفاوت چندانی نیست که زندگان به مرده خواری مشغول اند. جالب اینکه جسد قوزی در این قصه، انگار به یک عنصر و مولفه زنده تبدیل می شود.

عنصری جاندار که اخلاق و رفتار آدم های زنده را به نمایش و چالش می کشد تا از تباهی آنها پرده بردارد و رمزگشایی کند. اهمیت و اعتبار شب قوزی از حیث سینمایی به این برمی شود که می توان آن را از نخستین فیلم های مدرن در سینمای ایران دانست که دست به اقتباس مدرن یکی از داستان های هزار و یک شب می زند. حتی می توان آن را عصاره ای از قصه شهرزاد دانست که در عین اینکه با روایتگری شرقی قصه اش را تعریف می نماید، اما زبان سینمایی آن مدرن است.

زنده یاد مسعود مهرابی درباره این فیلم نوشته بود: در سال1343 خورشیدی که بیشتر فیلم سازان مشغول فراوری فیلم هایی نازل برای فریب مخاطب و به دست آوردن ثروت های کلان هستند و هیچ کس به ارتقای سطح فکری مخاطب، بعلاوه خود سینما نمی اندیشد، فیلم شب قوزی، به کارگردانی فرخ غفاری به عنوان نمونه ای متفاوت از سینما ظاهر می شود. این فیلم یکی از مهم ترین فیلم های آن سال، بعلاوه سال های پس ازآن در تاریخ سینمای ایران است. درخشش نسخه مدرن غفاری از داستان هزار و یک شب در این است که اجازه می دهد مخاطب، کیفیت زندگی طبقات مختلف اجتماعی را درک کند، بعلاوه ساحت روشن و تاریک رفتارهای بشری را بیشتر بشناسد.

شاید شب قوزی در ظاهر ممکن است دورترین نسبت را به سیاست داشته باشد، اما در بطن آن می توان عمیق ترین خوانش انتقادی از سیاست و روابط قدرت در ایران را صورت بندی کرد. روایتی که نسبت سیاست و ترس را در رفتارشناسی مردم به خوبی نشان می دهد. به این معنا که اساسا تم اصلی شب قوزی، ترس است. ترسی نه از جنس ژانر وحشت، بلکه ترس از قدرت و مناسبات آن. ترس فروخورده مردمی که به واسطه مدیریت شرقی، پا به زندگی مدرن گذاشته اند و همیشه رد قدرت را به مثابه سایه ترس، پشت سر خود احساس می نمایند. غفاری این ترس را نه صرفا از حیث مضمونی که به واسطه فرم روایی خود در قصه اش به تصویر می کشد. درواقع او با استفاده از چرخش دوربین روی افراد در درون خانه، استفاده از سایه روشن های شدید در نورپردازی و زاویه پایین برای هر نما، شیوه ای را در سیستم میزانسن و دکوپاژ خود اتخاذ نموده که تاثیر ترس روی هر کاراکتر را بیشتر نمایان می نماید.

یکی دیگر از مولفه های مهم شب قوزی را باید در قوت دیالوگ های آن دانست. این دیالوگ های صیقل خورده و کوتاه، حاصل خلاقیت قلمی جلال مقدم است که نویسنده فیلمنامه شب قوزی بوده است. یک نمونه از این دیالوگ ها در سکانس، مربوط به آن مردی است که از جسد، سیگار طلب می نماید و وقتی متوجه می شود او مرده، به صحبت کردن با او می پردازد که واجد دیالوگ های مجذوب کننده و دلنشینی است. درنهایت باید شب قوزی را نمونه موفقی از رئالیسم ایرانی دانست که بعضی همانند سعید عقیقی آن را نخستین فیلم واقع گرای سینمای ایران می دانند. شب قوزی را در ذیل موج نو سینمای ایران قرار نمی دهند، البته جریان سازی آنها را ندارد به طوری که فیلم در اکران عمومی و گیشه، با اقبال کم مخاطب و شکست در فروش روبرو شد، اما بدون شک این فیلم را همانند خشت و آینه، می توان زمینه ساز موج نو سینمای ایران دانست که در دهه40 بنا شد.