فرش مغولستان زیراندازی نمدین برای یورت نشین ها - وبلاگ سایه

به گزارش وبلاگ سایه، کشور مغولستان کشوری بزرگ با جمعیت کم است. این کشور با مساحتی نزدیک مساحت کشورمان ایران جمعیتی حدود جمعیت شهر مشهد دارد و از نظر تراکم جمعیتی کم جمعیت ترین کشور دنیا است. این کشور بسیار خشک است و به هیچ دریایی راه ندارد و حتی در داخل آن هم دریاچه قابل ذکری نیست. در این فضای بی آب و علف و صعب، زندگی طوایف اولیه با سختی های بسیار همراه بوده و این سختی خواه ناخواه اثر خود را بر فرهنگ و رفتار و هنر مردمان این دیار و بعلاوه فرش مغولستان یا زیراندازهای نمدی آنان تاثیر گذاشته است.

فرش مغولستان و زیرمقدارای این منطقه، درست مانند لباس مردمان این دیار، تغییرات چندانی نداشته اند. در واقع شرایط ویژه این کشور به گونه ای بوده که هر هنر و صنعتی در آن بیشتر در اختیار زندگی مردمان آن و از جنبه کاربردی مورد توجه قرار گرفته است. در نتیجه لباسی که در زمان های قدیم بر تن مردمان مغولستان بوده و زیراندازی که خانه ها یا همان یورت های آن ها را (که خود مردم مغولستان به آن گر می گویند) زینت می بخشیده از دیرباز کمابیش به شکلی ثابت به جای مانده است.

تاریخچه فرش مغولستان

انواع فرش مغولستان که به وسیله اقوام هسیونگ نو بافته می شدند و در کاوش های نوین اولاً (واقع در شمال مغولستان) یافته شده و مربوط به سده نخست پس از میلاد مسیح هستند، از همان مواد اولیه و فنون بافندگی بهره برده اند که در فرش های کوچک نمدین مغولستان به نام شیردگ نیز به کار گرفته شده اند.

تکنیک های گفته شده در خصوص فراوری شیردگ تا عصر حاضر هم در مغولستان امروزی کاربردی به همان شیوه گذشته دارند، هرچند فرش هایی که پیش از این و در دوران قدیم بافته شده اند، زیبایی و ظرافت بیشتری نسبت به فرش های امروزین مغولستان در بافت دارند و دقت بیشتری در بافت آن ها به کار گرفته شده است.

انواع فرش مغولستان

زیرمقدارای سنتی یا فرش مغولستان در میان مردم این منطقه شیردگ و تویرولگا نام دارند. این زیرمقدارا فرش هایی نمدین هستند که روی نمد آن ها لایه ای بافته شده است. مشابه این فرش ها هم آویزها و پادری های نمدین چادر وجود دارد و به آن ها اولبوگ می گویند. به طور کلی نمد نقشی اساسی در فراوری فرش های مغولستانی ایفا می نماید و البته روش فراوری نمد و استفاده از آن هم در مغولستان، تفاوت هایی با دیگر کشورهای دنیا دارد.

با وجود آنکه تکنیک مغول ها برای فراوری نمد این روزها توجه زیادی را به خود جلب نموده، تزیین نمدها به شیوه مغولی حائز اهمیت است. نقش تزیینات در فرهنگ مغولی پیچیده است و در خصوص تزیین نمدها به سختی می توان تمایزی میان راهکارهایی که برای تزیین نمد به کار می رود و راهکارهایی که به طور کلی برای فراوری نمد ضروری است، قائل شد. در واقع بخش تزیین نمد و فراوری آن به شکل کامل در میان مغول ها درهم تنیده شده است.

وقتی نمدی به حالت خام باشد و بعد آن را جهت فراوری زیرانداز بکار بگیریم، گره ها و دوخت های تزیینی بخش اصلی ساختار فرش کامل شده را به خود اختصاص می دهند. در این حال این گره ها و دوخت های تزیینی به جز کاربردی که برای فرش مغولستان تعریف می نمایند، قدرت و مقاومت نمد را هم بالا می برند.

بافت فرش های نمدین در مغولستان

مردم مغولستان مردمانی چادرنشین (یورت نشین) هستند که از قدیم الایام به همین شیوه زندگی می نموده اند. آن ها از دام هایی نظیر شتر، اسب، گاو، گاومیش مغولی، گوسفند و بز استفاده نموده و بنا به آمار، در حال حاضر هم شش میلیون دام در این کشور موجود است. از آنجا که تعداد گوسفندها و بزهای مغولستان به نسبت دیگر دام های این دیار بسیار بیشتر است، پشم گوسفند و بز کارکرد بسیار عمده ای در فراوری زیرمقدارا و فرش مغولستان دارد.

چارچوب میله های چوبی به قدری هنرمندانه و سبک ساخته شده که حمل آن به راحتی صورت می گیرد. هر زمان که چادرها را که به آن گر (یورت) می گویند دوباره بنا می نمایند و درِ آن همواره به سمت جنوب خواهد بود. این نمدهایی که مارکو پولو از آن ها سخن گفته، نخستین بافته های نمدینی بوده اند که بدون تغییر خاصی هنوز هم مورد استفاده قرار می گیرند و فرش های نمدین هم از همان ها فراوری می گردد.

تاریخچه نمدبافی در مغولستان

نمدبافی و همینطور کار روی چرم، قدیمی ترین سنت های صنایع دستی مغولستان محسوب می شوند و بدون تاثیر از کشورهای خارجی در منطقه ای که امروزه به آن نام مغولستان را داده ایم نشات گرفته است. بر عکس نمدبافی، قلاب دوزی است که وابسته به مقدار نخ ابریشمی بوده که از چین به مغولستان می آمده است.

ساختار فرش های قدیمی مغولستان

ترکیب و طرح های فرش مغولستان که در شمال این کشور یافت شده است و زمان زیست اقوام هسیونگ نو، مشابهت های زیادی با فرش های شیردگ نشان می دهد. در هردو گونه فرش مغولی حاشیه اطراف فرش باز و گستره بوده و یا عرضی برابر با بخش اصلی فرش دارد یا دقیقاً نیمی از عرض فرش را به خود اختصاص می دهد. در ضمنً طرح موجود در حاشیه فرش، ارتباطی موضوعی با نقش مایه بخش اصلی فرش ندارد و بین حاشیه و بخش اصلی فرش یک حاشیه کوچک دیگر قرار گرفته است.

در عین حال نوع گره هر دو فرش ذکر شده (فرش های شمال مغولستان و فرش های شیردگ) فارسی یا نامتقارن است. فرش های نمدین هسیونگ نو حاشیه هایی دوخته شده به شکل پاره بافت هایی دارد. همین روش را در فرش های دیگری که در مغولستان به جهت پادری و زیرانداز بافته می شدند و به نام اوبلوگ مشهور هستند هم شاهد هستیم. البته این حاشیه های پاره بافت را گاهی در شیردگ ها هم می توان مشاهده کرد. هرچند در روزگار کنونی شیردگ ها بیشتر با یاری موی دام حاشیه دوزی می شوند.

نوع استفاده مغول ها از زیرانداز

سنت مغول ها معمولاً این نبوده که از زیرانداز به عنوان نمایی برای نمایش صحنه های زندگی استفاده نمایند. به همین علت است که تنها در فرش های اقوام هسیونگ نو صحنه های نبرد حیوانات مصور شده است. فرش های این قوم از نظر طرح و نوع تکنیک بافت شباهت بیشتری با فرش های منطقه پازیریک دارند که حدود 500 سال پیش از این، فرش ها بافته شده اند.

گفتنی است که دره پازیریک که در منطقه جنوب سیبری واقع شده فاصله چندانی با مرزهای شمالی مغولستان امروزی ندارد. به هر ترتیب نقش مایه های این فرش ها بیشتر صحنه هایی جانوری هستند و تکنیک های پیچیده ای نظیر استفاده از نمدهای رنگی در بین نمدهای عادی و همینطور گره های تخت در آن ها استفاده شده است. اما در سال های بعد، همین فرش های قوم هسیونگ نو هم به تاسی از فرش های دیگر مغولستان رو به استفاده از طرح های انتزاعی و مواد رنگ نشده آوردند. البته استفاده از نمدهای رنگ شده و طرح های موزاییکی امروزه هم در بعضی فرش های مغولستان مشاهده می گردد؛ اما آن را هنری وارداتی و مربوط به قزاق ها می دانند.

نوع نمد و پشم در فرش های مغولستان

محققان فرش های مغولی بر این باور هستند در قدیم فرش هایی که به عنوان زیرفرشی استفاده می شدند، از نمدهای اورتین اسگی بافته می شدند. نمد اورتین اسگی نمدهایی هستند که از اورتین نوس فراوری می شوند.

در منطقه خالخا ممکن است در فصل تابستان تنها پشم های پشت گوسفند را بچینند و بعد آن را با پشم هایی که پیش از آن چیده اند و کناری گذاشته اند مخلوط نموده و بعد ترکیب حاصل را با پشم فصل پاییز مخلوط نموده و به این ترتیب برترین نوع نمد را به دست آورند. در منطقه داریگانگا گاهی از ترکیب لایه های گلچین شده ای از نمدهای فصل های تابستان و پاییز نمد مورد نظر برای بافت فرش را فراهم می آورند. به همین علت نمدهایی که به شیوه های مختلف فراوری شده را می توان به منظورهای مختلفی مورد استفاده قرار داد چه به جهت فراوری فرش باشد و چه به جهت پوشش درهای یورت.

البته به علت اینکه پشم های منطقه ها مختلف مغولستان به هرحال تفاوت هایی باهم دارند فرش های فراوریی هم تفاوت هایی باهم خواهند داشت و حتی ممکن است در منطقه های اصلاً در فصل پاییز پشمی چیده نگردد. در عین حال در بعضی منطقه ها مغولستان در فصل زمستان پشم بره ها را هم می چینند که این پشم بسیار لطیف را به عنوان لحاف و پوشش نوزادان استفاده می نمایند. در منطقه خالخا بره ها را در فصل های تابستان یا پاییز به همراه گوسفندان بالغ پشم چینی می نمایند و این پشم را جهت فراوری نمدهای آخارین اسگی به کار می بندند.

معمولاً تمام نمدهای مورد احتیاج خانواده را زنان می بافند و به این کار شیرمل اسگی ادلل می گویند. انتظار می رود دختران زمانی که به سن بیست سالگی می رسند تمام بافتنی ها و گره ها و دوخت ها را جهت فراوری فرش و لباس و غیره آموخته باشند.

مغول ها کالاهای نمدی و ریسمان های بافته شده از مو را در منطقه ها روستایی نمی فروشند و هرکس باید خود آن ها را فراوری کند .اما گاهی به زوجی که تازه ازدواج نموده اند به عنوان هدیه کالاهای نمدی هدیه می دهند. در این حال اعضای خانواده و همسایه ها (که در زمان های قدیم به یک خوتیل (بخش) تعلق داشتند)، هدایای خود را به زوج تقدیم می نمایند. گاهی هم پیش می آید که فامیل ها دور هم جمع شوند، فرشی نمدین را به یاری هم ببافند و تقدیم زوج نمایند.

برای تماشا آگهی های نمد فرش کلیک کنید

انواع فرش های نمدی مغولستان

از نمد بافته می توان محصولات زیادی فراوری کرد و فرش ها جایگاه ویژه ای در این میان دارند. فرش ها را می توان به دسته هایی تقسیم کرد. تویرولگاها فرش های بزرگی هستند که کف چادر را با آن می پوشانند. فرش های کوچکتر شیردگ هستند که آن ها را روی تویرولگاها قرار می دهند. نوع دیگر فرش شیردنگی خولوی است که به فرش های باریک و دراز می گویند.

در نهایت اولبوگ ها هم هستند که اغلب به شکل مربع بوده و بیشتر به منظور نشستن استفاده می شوند. این اولبوگ ها را معمولاً روی شیردگ ها قرار می دهند. قرار دادن لایه های متعدد فرش روی هم نشان از تمول و مکنت خانواده دارد.

طرح و رنگ فرش های مغولستان

نمد ماده ای یک فرم نیست و می توان آن را با ضخامت های متفاوت تهیه کرد. بعلاوه رنگ و بافت آن هم با توجه به اینکه از چه پشمی استفاده کنیم متفاوت خواهد بود. هرچند نمد مورد علاقه مغولستانی ها بیشتر سفید است و تمایل دارند فرش های نمدین خود را با رنگ غالب سفید ببافند. اما نمدها به هر رنگی که پشم های دام های مغولی اجازه می دهند، فراوری می شوند.

البته رنگ های غیر سفید آن بیشتر در زیر فرش ها (که در این حالت به این زیر فرشی در مغولستانی آر خسگ می گویند) برای افزودن ضخامت آن استفاده می شوند و یا در جایی دیگر که جلوی دیدگان نباشد، از رنگ های دیگر استفاده می نمایند. گاهی هم از فرش های بافته شده با نمدهای رنگی به عنوان پوشش در استفاده می گردد.

فرش های مغولی معمولاً به رنگ قهوه ای یا خاکی هستند. البته در فرش هایی که تحت تاثیر فرش های ایرانی هستند، رنگ قرمز و آبی هم کمابیش به چشم می خورند. از سده نوزدهم هم فرش هایی که بافته می شوند، تحت تاثیر فرش های چینی قرار دارند و نقش مایه های آن ها به طرح های چینی شبیه است. انواع فرش مغولی معمولاً مقدار کوچکی دارند و در مغولستان داخلی (بخشی از مغولستان که اکنون استانی همسایه مغولستان و در شمال چین است) برای گره نامتقارن آن ها از پنبه بر روی نمد استفاده می گردد.

مقاوم سازی نمد در فرش مغولی

برای نخ دوخت نمدها از پشم گوسفند استفاده نمی گردد چون وقتی مرطوب شوند، کوتاه خواهند شد و این کار نهایی را خراب خواهد نمود. درست است که دوختن نمد آن را تقویت می نماید، اما به هرحال بازهم گوشه های نمد در معرض شکافت قرار خواهند داشت. برای همین با استفاده از یال اسب بافته شده، دورتادور فرش های نمدین را می بافند تا نمد باز نگردد و از شکل نیفتد.

گاهی برای این کار از موی گاومیش یا بز و گوسفند هم استفاده می گردد. این موها از این لحاظ که در برابر پارگی هم بسیار مقاوم هستند، سودمند خواهند بود. موهای را همواره به شکل زوج و کنار هم به کار می برند و آن ها را به قدری محکم می دوزند که نامرئی به نظر خواهند رسید.

کارکرد نمد در چادرهای مغولی

کارکرد زیرمقدارای مغولی در تاریخ این کشور با یورت ها (چادرهای مغولی) گره خورده است. این چادرها با پوششی از نمدها پوشانده می شوند که بر روی آن ها با یاری فنی به نام شیرخ نقش و نگارهایی زیبا دوخته می گردد.

تویرولگاها فرش های بالنسبه سنگینی هستند که از شیردگ ها ضخیم تر بافته می شوند. ممکن است فرش ها را به شکلی بافت که به شکل کف چادر باشند و دورادور آن ها را به شکل منحنی شکل داد. تویرولگاها را معمولاً به شکل جفتی می بافند و در دو سوی چادر قرار می دهند به شکلی که به سمت شمال اجاق باشند (به مغولی به این شیوه قرار دادن تویرولگاها خویمرین خوس تویرولگا می گویند.)

ممکن است فرشی به شکل نیم دایره در شمال اجاق قرار داد و بعد در دو سوی آن فرش دو فرش دیگر قرار داد. زمانی که می خواهند تویرولگاها را حمل نمایند به علت وزن بالای آن ها، ممکن است آن ها را تکه تکه نمایند تا راحت تر حمل شوند. کف چادر نزدیک در ورودی که سمت جنوب اجاق است فرشی پهن نمی نمایند؛ زیرا بخش پایینی و بی اهمیت تر چادر است و معمولاً نوزاد حیوانات آنجا نگهداری می شوند.

عروس خانواده و دیگر افرادی که رتبه پایین تری دارند را روی پوست گوسفند (آدساگا) یا بز اسکان می دهند. زمانی که کف را با نمد و فرش نمدی می پوشانند، معمولاً این پوشش ساده بوده و تزیینی ندارد، چون کارکرد اصلی آن ها عایق کردن نسبت به یخ زدگی بیرون از چادر است. در حالتی که مکنت خانواده اجازه دهد، مطلوب است یک شیردگ که با شیردگ های اطراف اجاق تناسب دارد، را بالای آن ها قرار داد. به این شیردگ (فرش نمدین) خویمور می گویند. این سه شیردگ را به عنوان نشیمن گاه و محل خواب استفاده می نمایند. چون اغلب چادرهای معمولی اولوبوگ ندارند. سمت جنوبی هر شیردگ هم نوارهای فرش نمدین باریک به نام شیردنگی خولوی قرار می دهند.

اولبوگ، فرش کوچک و راحتی

اولبوگ ها نیز از انواع فرش مغولستان هستند که کوچک بوده که تنها جای نشستن یک نفر را دارند و لزوماً بافته نیستند. ممکن است اولبوگ تنها از نمد باشد و یا پوششی از ابریشم چینی داشته باشند. گاهی فرش های اولبوگ را به شکل اولبوگ توشلگ قرار می دهند تا هم زیر و هم پشت از این فرش ها استفاده نمایند. معمولاً افراد محترم و مسن روی اولبوگ توشلگ می نشینند.

برای فراوری اوبلوگ هایی که به عنوان پوشش در استفاده می شوند، از نخ هایی استفاده می نمایند که از پشم شتر فراوری شده اند. دوخت این فرش ها از قسمت وسط شروع می گردد تا نمد تکان نخورد. نخ ها را داخل نمد گره نمی زنند بلکه آن را دور نمد می پیچند و می دوزند. زمانی که دوختن نخ ها به نمد به شکل منظم انجام گیرد، سمت پایین و بالای نمد به شکل یکدست به نظر خواهند رسید.

گوداس، فرش مربعی

نوع دیگری از فرش هم هست که به شکل مربع و نمدین بوده و گاه به عنوان جای خواب استفاده می گردد. این فرش ها را گوداس می نامند.

اسگی اوود - فرش نمدین سه گوش

یکی دیگر از انواع فرش مغولستان و زیرمقدارای مغولی که در مغولستان وجود دارد، شبیه شیردگ است اما طرحی متفاوت دارد. این فرش ها که اسگی اوود نام دارند تنها سه گوشه دارند و گوشه چهارم معمولاً زیر نمدهای کف مخفی می گردد.

الگوچ یا نمنی - فرشی نمدین کوچک

نوع دیگری از نمد بافته که به عنوان فرش هم در بین مغول ها استفاده می گردد، الگوچ یا نمنی نام دارد. این نوع بافته نمدی را معمولاً پشت حیوان های بیمار، کم سن، یا اسب های سواری می اندازند.

شیردگ یا فرش نمدین

شیردگ از سده های گذشته به وسیله مغول ها مورد استفاده گسترده داشته است و نسل های متمادی روش های بافت آن را به هم منتقل ساخته اند. هر عضو خانواده مغولی شیردگ یا فرش نمدین مخصوص خود را دارد و این شیردگ ها را نمی توان به دیگر اعضای خانواده داد و یا حتی در اختیار مهمان ها قرار داد. زیرا برای هر مهمان شیردگ مخصوصی از پیش تهیه شده است که وقتی مهمان ها به یورت میزبان مراجعه می نمایند، از شیردگ های خاص خود استفاده می نمایند.

فرش های نمدین مغولستان به قدری در فرهنگ این کشور خشک اهمیت دارند که در زمان های قدیم وقتی نوزادی متولد می شد، بلافاصله پس از تولد او را روی این فرش ها می گذاشتند. شیردگ گرما را به مغول ها هدیه داده و در برابر صدا و آتش عایق است. به علاوه این فرش های زیبا چه زمان فراوری و چه زمان مصرف و حتی پس از از بین رفتن محیط زیست را آلوده نمی نمایند.

این فرش های نمدین را، هم می توان به شکل دستی بافت و هم آن ها را در کارخانه ها فراوری نمود. برای فراوری این فرش نخست باید پشم چیده شده از گوسفند را تمیز نمود و بعد با کوبیدن پشم و مالیدن آن، نمد را فراوری کرد. پس از این، فرش نمدین را مستقیماً به نمدی که مخصوص آن ساخته شده می دوزند.

نخ هایی که نمدها را بهم می بافند از پشم شتر بهم تابیده حاصل می نمایند. مردمان مغول برای تابیدن این پشم شتر هم تنها از دستان هنرمند خود یاری می گیرند. سبک و طرح و نقش مایه فرش های نمدین شیردگ بسته به کاربردی است که برای آن در نظر گرفته اند و می تواند طرح کوهستان، آسمان، آب و شکل های حیوانات و اشکال هندسی را بر خود داشته باشد.

فرش های نمدین شیردگ را جهت استفاده روزمره به شکل های مختلف مورد استفاده قرار می دهند. برای مثال، می توان شیردگ ها را به عنوان وسیله حمل وسایل به کار گرفت و یا در محیط های داخلی از آن به عنوان فرش، پوشش مبلمان، پتو و روانداز و یا حتی برای تزیین خانه به عنوان آویز استفاده کرد. اگر این فرش را به جای آویز استفاده کنیم، باید وزن کمتری داشته باشد. از آنجا که شیردگ را برای مصرف روزمره به کار می گیرند، آن را به شیوه ای فراوری می نمایند که هم به راحتی قابل شست شو باشد و هم بتوان آن را در خشکشویی تمیز کرد.

امروزه نسل جوان کمتر از نسل پیشین خود به شیردگ ها علاقه نشان می دهند و به همین علت است که شیردگ های زیبا آرام آرام در حال از بین رفتن هستند. برای حفظ این فرش نمدین زیبا و ماندگار و احترام به فرهنگ و سنت باستانی مغولستان، دولت این کشور شیردگ را در سال 2012 میلادی به عنوان میراث ماندگار به ثبت یونسکو رساند. البته با اینکه اقبال نسل جوان به شیردگ کمتر از گذشته شده است، هنوز هم این فرش نمدین را می توان در جای جای این کشور باستانی یافت. حتی در مرکز مغولستان به نام اولان باتور هم فروشگاه های زیادی هستند که شیردگ های دستباف را به فروش می رسانند.

آگهی های فرش را در وبلاگ سایه ببینید